Konferenca ndërkombëtare “Muzealizimi i Kujtesës”

Konferenca ndërkombëtare “Muzealizimi i Kujtesës” u organizua nga Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur (ICMP) dhe Instituti për Demokraci, Media & Kulturë, më 20 shkurt 2025, në kuadër të edicionit 10 të DITËVE TË KUJTESËS. Ky event bashkoi përfaqësues kryesorë të institucioneve që trajtojnë të kaluarën, delegacionin e BE-së në Shqipëri, organet qeveritare, muze dhe site përkujtimore, ekspertë të trashëgimisë kulturore, studiues, politikëbërës dhe shoqërinë civile.

Luigj Ndou, drejtor i Marrëdhënieve me Qeverinë në ICMP-së për Prishtinën dhe Tiranën, theksoi rëndësinë e ruajtjes së kujtesës në përpjekjet për drejtësinë tranzicionale, duke thënë:

"Muzetë dhe vendet e kujtesës luajnë një rol jetik në ruajtjen e së vërtetës për padrejtësitë e së kaluarës. Duke i angazhuar komunitetet në diskutime të hapura dhe gjithëpërfshirëse, ne mund të sigurojmë që kujtesa të shërbejë si një bazë për drejtësinë, kohezionin social dhe një angazhim të përbashkët për të mos përsëritur kurrë gabimet e së kaluarës."

Frederique Hanotier, zyrtare politike për të Drejtat e Njeriut, Demokracinë dhe Medien në Delegacionin e Bashkimit Europian në Shqipëri tha:

“Përballja me historinë në mënyrë transparente është thelbësore për garantimin e drejtësisë dhe forcimin e shtetit të së drejtës. BE-ja e ka mbështetur vazhdimisht këtë proces, duke njohur rëndësinë e tij për konsolidimin demokratik të Shqipërisë. Muzetë luajnë një rol jetik në histori të gjallë në kujtesën kolektive, duke rritur ndërgjegjësimin për mizoritë e kaluara dhe duke ruajtur të vërtetën historike. Kjo nismë paraqet një mundësi unike për Shqipërinë për të mësuar nga përvojat e BE-së në këtë rrugë. BE mbetet plotësisht e përkushtuar për të mbështetur Shqipërinë në këto përpjekje, pasi drejtësia tranzicionale kontribuon jo vetëm në forcimin e shtetit të së drejtës, por edhe në thellimin e lidhjeve midis Shqipërisë dhe BE-së. Të përkushtohesh ndaj kujtimit do të thotë të përkushtohesh ndaj kujtesës, drejtësisë dhe llogaridhënies – vlerat thelbësore evropiane që drejtojnë të ardhmen tonë të përbashkët.”

Jonila Godole, drejtuese ekzekutive e IDMC-së, tha:

"Ka një tendencë shqetësuese për të përqendruar përpjekjet e muzealizimit në vendet dhe objektet që lidhen me të përndjekurit, duke lënë pas dore vendet ku viktimat pësuan vuajtje të pamasë. Kjo qasje duhet të ndryshojë. Vende represioni, si kampi i internimit në Tepelene dhe në Spaç, me çdo veprim të detyrueshëm të punës së detyruar që humbet çdo ditë, janë të nevojshme, për t'i ruajtur këto vende dhe për t'i transformuar ato në muze dhe qendra arsimore. Vetëm duke e bërë këtë ne mund të sigurojmë që brezat e ardhshëm të kuptojnë realitetet e së kaluarës dhe që shoqëria të mbetet e përkushtuar ndaj së vërtetës, drejtësisë dhe kujtesës.”

Muzealizimi i Kujtesës – Shkëmbimi dhe mësimet e nxjerra nga përvojat ekzistuese

Sesioni kishte si qëllim të diskutonte praktikat aktuale të muzealizimit dhe ruajtjes së kujtesës, duke identifikuar mësimet e nxjerra dhe sfidat që hasin muzetë dhe vendet e kujtesës në Shqipëri.

• Pjerin Mirdita, drejtor i Muzeut “Vendi i Dëshmisë dhe Kujtesës”, Shkodër, theksoi se muzealizimi i së shkuarës ka nevojë për kontributin dhe pjesëmarrjen e personave të përfshirë (viktimat ose të afërm të tyre) për të arritur qëllimin e ruajtjes dhe përcjelljes së së shkuarës.
• Etleva Demollari, drejtoreshë e Muzeut të Përgjimeve “Shtëpia me Gjethe”, Tiranë, theksoi se institucioni që ajo drejton përkujton dhunën psikologjike dhe kontrollin e qytetarëve gjatë regjimit komunist përmes veprimtarive të Sigurimit të Shtetit. Ekspozita përmban pajisje autentike përgjimi, dokumente sekrete, dëshmi dhe statistika. Muzeu thekson pasojat e përgjimit dhe promovon dialogun mbi të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen. Ai organizon aktivitete edukative dhe përkujtimore, duke synuar ndërgjegjësimin e brezit të ri për të drejtat e njeriut dhe rëndësinë e kujtesës historike.
• Elenita Roshi, drejtoreshë e Muzeut Historik Kombëtar të Shqipërisë, prezantoi tri projekte ndërtimi monumentesh për ruajtjen dhe interpretimin e kujtesës historike dhe traumatike. Theksohet se kujtesa individuale dhe kolektive janë pjesë e trashëgimisë kulturore dhe ndihmojnë në formësimin e identitetit. Muzeu i parë dhe i dytë paraqesin aspekte të trashëgimisë materiale, ndërsa muzeu i tretë fokusohet në kujtesën njerëzore dhe atë digjitale, duke inkurajuar krijimin e kujtimeve në muze.
• Anila Zajmi, specialiste pranë Drejtorisë së Personave të Zhdukur në Autoritetin për Informimin mbi Dosjet e Sigurimit të Shtetit, prezantoi projektide që synojnë të ruajnë kujtesën historike dhe të nderojnë ata që vuajtën nën regjimin komunist. Një nga idetë është "Shtegu i Lirisë", një memorial në Kolonjë që i kushtohet atyre që u vranë ose u arratisën për të kaluar kufirin gjatë regjimit komunist. Ky memorial do të përfshijë elemente simbolike dhe artistike, duke përdorur gurë dhe forma që reflektojnë traditën ilire. Një memorial tjetër është ai në Tiranë, i konceptuar si një vend pushimi dhe kujtese për të vrarët dhe të zhdukurit, me një qasje artistike monumentale që përfshin materiale natyrore dhe elementë funksionalë për vizitorët. Projekti "Muri i Gjakut" në Shkodër synon të përkujtojë rreth 600 viktima të pushkatuara gjatë komunizmit, duke përdorur të dhëna dhe dokumente historike për të krijuar një memorial simbolik.
  

Paneli i moderuar nga Sonila Danaj, studiuese në Qendrën Evropiane për Politika dhe Kërkime të Mirëqenies Sociale në Austri, theksoi se muzealizimi i kujtesës është një proces thelbësor për ruajtjen dhe përcjelljen e historisë. Përfshirja e komunitetit dhe dialogu i hapur janë kyçe për një pasqyrim të ekuilibruar të së kaluarës. Teknologjitë interaktive dhe qasjet edukative ndihmojnë në afrimin e brezave të rinj me historinë, duke forcuar rolin e muzeve si qendra të kujtesës dhe edukimit.

Dark Tourism (Turizmi i errët)

Sesioni kishte si qëllim të hulumtonte mbi përfitimet dhe sfidat e turizmit të errët, si përvoja që mund të ndryshojnë mentalitetin, të sfidojnë supozimet dhe të ndryshojnë paragjykimet, si dhe planet për të ardhmen në nivelin e politikave për mbështetjen e tij, por edhe në një këndvështrim më të ngushtë të entiteteve që e ushtrojnë këtë lloj turizmi.

• Benida Kraja, drejtoreshë e Politikave të Trashëgimisë Kulturore/Ministria e Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit, foli për një sërë objektesh që i përkasin periudhës së regjimit komunist, të cilat janë kategorizuar si monumente të trashëgimisë kulturore. Ajo theksoi se interesi për të mbrojtur trashëgiminë është shumë i gjerë dhe njëkohësisht mbështeti punën me të rinjtë në nivelin parauniversitar, por edhe në atë universitar, ku fokus mund t’u jepet studentëve të inxhinierisë dhe arkitekturës për të sugjeruar mirëmbajtjen dhe rivitalizimin e këtyre objekteve.
• Giulia Avanza, drejtuese e Programit në Fondacionin Santagata, foli mbi projektin që drejtoi në Burgun e Spaçit dhe revitalizimin e këtij vendi shumë të rëndësishëm për kujtesën e Shqipërisë. Ky vend ka të bëjë me vdekjen, torturën, tragjedinë dhe vuajtjen dhe si i tillë duhet trajtuar më shumë kujdes dhe i duhet dhënë një rëndësi e veçantë nga pushteti vendor e lokal, si edhe nga shoqëria civile e akademia. Ajo sugjeroi që Ministria të krijojë një rrjet bashkëpunimi me pjesëmarrës nga të gjitha muzetë dhe vendet e kujtesës, ku ata të mblidhen rregullisht dhe të ndajnë eksperiencën e tyre, si dhe planet ku mund të bashkëpunojnë.
• Admirina Peçi nga "Bunk’Art Museums" foli për Bunk’Art 1 dhe Bunk’Art 2, si dy nisma që u kritikuan shumë në fillim, por koha e tregoi se ato ishin të domosdoshme për Shqipërinë dhe kontekstin e saj gjatë periudhës së tranzicionit. Këta muze autentikë ndërtuar në bunkerë ekzistues të sistemit komunist janë një tërheqje turistike dhe vetëm në vitin 2024 kanë pasur 400 mijë vizitorë shqiptarë e të huaj të grupmoshave 17–59 vjeç. Fokusi te këto muze, përveç pasurimit është edhe tërheqja e iniciativave me tematika artistike dhe historike si ekspozita, koncerte dhe dokumentarë.
• Arjeta Kokalari, drejtoreshë e Muzeut “Musine Kokalari”, Gjirokastër, foli për iniciativën e saj private për të krijuar një muze në shtëpinë e saj për një nga personazhet më të njohur të persekutimit komunist dhe një nga disidentet e asaj kohe, Musine Kokalari. Ajo shtoi se edhe pse Muzeu ka kohë që është ndërtuar, ende nuk është në hartat e turizmit dhe shumë objekte autentike duhet ende të certifikohen dhe të katalogohen. Gjithashtu, dëshira më e madhe është që ky Muze të përdoret nga shkollat, të rinjtë dhe shoqatat si një qendër për të mësuar për të kaluarën dhe për të bërë aktivitete edukuese.
  

Paneli i moderuar nga Edlira Agolli, eksperte për Çështjet e Drejtësisë Tranzicionale, theksoi se turizmi i errët është ende duke hedhur hapat e para në Shqipëri. Prandaj, zgjerimi i shtrirjes së vendeve dhe objekteve të turizmit të errët duhet të vazhdojë si një nevojë për të dëshmuar historinë, për të edukuar brezat, si dhe të ndihmojnë në ndërgjegjësimin social. Por ky zgjerim duhet të shihet edhe si një mundësi për ofrimin e punësimit për banorët e komuniteteve lokale, ku gjenden këto objekte dhe nxitjen e ekonomisë. Për më tepër, këto vende kujtese dhe këto institucione të ngritura pranë tyre duhet të ofrojnë mundësi për studim dhe punë kërkimore për të rinjtë dhe për akademikët.

Modelet alternative dhe risitë

Paneli përmbyllës i konferencës synonte të prezantonte qasje dhe iniciativa të reja për ruajtjen e kujtesës, duke përfshirë ide dhe programe kreative nga Shqipëria dhe rajoni, që angazhojnë komunitetet dhe forcojnë mirëkuptimin shoqëror. Ne panel morën pjesë të ftuarit:

• Merisa Topalović, drejtoreshë dhe Suada Nožić, koordinatore për Çështjet Historike, Kulturore dhe Artistike pranë Muzeut të Krimeve kundër Njerëzimit dhe Gjenocidit në Bosnjë-Hercegovinë;
• Marina Maier, CEO i Austrian Service Abroad;
• Elsa Ballauri, themeluese e Muzeut të Grave;
• Bekim Bllakaj, drejtor ekzekutiv dhe Blerta Hoçia, kuratore në Humanitarian Law Centre në Kosovë;
• Michal Keim, drejtor i Departamentit të Kërkimit dhe Edukimit në Institutin e Kujtesës së Kombit në Sllovaki

Ekspertët e ardhur nga rajoni prezantuan përvojat e tyre dhe projektet e ardhshme. Këndvështrimi dhe perspektiva e tyre ishin të rëndësishme për zbatimin e këtyre modeleve edhe në Shqipëri, duke marrë parasysh përvojën e gjatë që disa shtete të huaja kanë në këtë fushë. Disa nga pikat kryesore ku u ndalën ekspertët ishin:

• Muzeu si pikë takimi dhe bashkëveprimi me komunitetin;
• Zhvillimi i muzeve digjitalë dhe virtuale;
• Zbërthimi i kujtesës kolektive përmes historive personale;
• Muzetë e hapur dhe ekspozitat në hapësira publike;
• Përdorimi dhe fuqizimi i medieve sociale dhe platformave online;
• Përfshirja e artit dhe performancave artistike;
• Muzetë e trajtimeve terapeutike dhe kujdesit psikologjik
  

Paneli i moderuar nga Pjerin Mirdita, drejtor i Muzeut “Vendi i Dëshmisë dhe Kujtesës” në Shkodër theksoi se muzealizimi i kujtesës është një proces i rëndësishëm për ruajtjen dhe promovimin e identitetit historik, veçanërisht në kontekstin shqiptar, duke marrë parasysh të kaluarën komuniste.

Një falënderim i veçantë për të gjithë folësit, panelistët dhe pjesëmarrësit, kontributi dhe angazhimi i të cilëve janë thelbësorë për avancimin e diskutimit mbi rëndësinë e qasjeve bashkëpunuese dhe të qëndrueshme në ruajtjen e kujtesës historike. Përkushtimi juaj siguron që kjo kujtesë të mbetet e aksesueshme dhe kuptimplotë për brezat e ardhshëm.