Fjala përshëndetëse me rastin e TILF 2015, "Letërsi në tranzicion"

Luljeta LLESHANAKU

Ka një arsye për të cilën më kujtohet poezia ime e parë, e botuar në një gazetë letrare, rreth 24 vjet më parë. Poezia quhej "Mbytja e Titanikut", dhe dikush të cilin sapo e kisha njohur dhe që më vonë do të bëhej im shoq, e interpretoi si një alegori kundër regjimit. Unë natyrisht nuk i thashë "jo, e ke gabim; nuk është ashtu", sepse ishte koha kur bëja çmos për t'i bërë përshtypje dhe më erdhi mirë që ai më mori për më të pjekur politikisht dhe artistikisht nga ç'isha në të vërtetë. Por e vërteta ishte se ajo poezi, ishte thjesht një poezi për Titanikun. Asgjë më tepër.

Shumë vite më vonë, si studente në një program mbi mjeshtërinë e shkrimit në një shtet perëndimor, e gjeta edhe veten në mënyrë të përsëritur në pozitën e një lexuesi të tillë, të mbi-lexuesit: "Jo, Luljeta, - më tha prerazi profesori im, Stiveni, - kosherja e bletëve është thjesht koshere bletësh; mos i jep atë simbolikë që nuk e ka! Mos i mbilexo gjërat!" Mos mbilexo! Natyrisht, nuk më shqetësonte fakti që kosherja e Silvia Plath-it, qëlloi të ishte thjesht një koshere bletësh, por, mënyra ime e perceptimit të gjërave. Dhe shpjegimi që i dhashë vetes ishte se e gjitha kishte të bënte me një kulturë leximi.

Unë i përkas një tip lexuesi, atij të Europës Lindore, ku të folurit e tërthortë, të folurit e kursyer, të folurit me nënkuptime, me konotacione, hermetizëm, për dekada me radhë ka qenë një mënyrë jetese, madje mbijetese; ku çdo tregim, çdo poezi, çdo gjë e botuar analizohej me laps në dorë, në një kërkim të dëshpëruar për aludime politike, humane, ose së paku për ndonjë shenjë të vogël rebelimi estetik, aq sa që komenti mbi letërsinë merrte më tepër rëndësi se vetë vepra e botuar.

Pra, shkurt, unë kuptova që si lexuese e rritur në një mjedis të tillë, kisha përshtatur një shqisë tjetër: atë të dyshimit, dhe të mbingarkimit të letërsisë me atribute të tepërta.

I përmenda dy shembujt, për të treguar sa e gjatë dhe e komplikuar është distanca nga autori tek lexuesit. Kush do të më lexojë, si do të më lexojë, dhe kryesorja: pse duhet të më zgjedhë mua si autore dhe jo ndonjë tjetër? Këto janë pyetjet, të cilave ti si autor, përpiqesh t'u japësh përgjigje përmes zgjedhjeve që bën.

Komplimenti më i keq që mund t'i bësh një artisti, është: "Ti më ngjan me filanin!", qoftë edhe kur të krahasojnë me më të mirin prej tyre. Ngjashmëria me dikë tjetër, është e fundit gjë që një shkrimtar me ambicie serioze do të donte. P.sh., po t'i thuash "ia ke këputur kot me atë mbyllje që i ke dhënë romanit" do të prekej sigurisht, por po t'i thuash se stili yt më kujton Folknerin p.sh., dije se e ke futur në krizë, në një çoroditje të jashtëzakonshme. Vetë Folkneri meqë ra fjala, siç shprehet një admiruese e tij, Joice Carol Oates, "Tre librat e parë i kishte të tmerrshëm: të parin një imitim kryekëput të Hemingueit, dhe dy të tjerët imitime të zbehta të disa shkrimtarëve të tjerë. Por, kur filloi të shkruante tregimet për Mississipin e tij plak, ai ishte Folkneri i jashtëzakonshëm që ne njohim, ishte thjesht Folkneri."

Por a e ka parasysh shkrimtari audiencën, në zgjedhjet që ai bën qoftë lidhur me subjektin, qoftë me stilin? Shumë prej shkrimtarëve, do të kundërshtonin parimisht, por pothuajse të gjithë ndjejmë nevojën e një prove me lexuesin, duke filluar nga njerëzit më të afërt. Tomas Mani fjala vjen, mblidhte të gjithë familjen, të shoqen dhe gjashtë fëmijët, dhe ua lexonte tregimin që sapo kishte shkruar. "Nuk mund ta mohoj se nuk e marr parasysh lexuesin, - thotë Orhan Pamuk. - Por në anën tjetër, lexuesi do ta nuhaste këmbënguljen time për ta kënaqur medoemos. Unë e përgatis deri në një fare mase lexuesin për atë që do të ndodhë, pastaj i jap një kthesë që ai nuk e pret." Pra, edhe kur pretendon se po e shtyn, Pamuku thjesht po përdor një taktikë tjetër joshjeje, ku natyrisht, lojën duhet ta drejtojë vetë ai, shkrimtari.

Por a është e lehtë për shkrimtarin, të përcaktojë një profil të lexuesit të tij që të dijë se kujt i drejtohet? Ai do të donte të kapte një lexues kureshtar, të artikuluar, të informuar dhe mendjehollë, analitik po aq sa edhe të durueshëm, konvencional po aq sa edhe jokonvencional, që do të ishte lexuesi i përkryer. Ky ndoshta ishte lexuesi i kohës së Dikensit, por jo lexuesi i shekullit XXI, i cili lexon në tren, në stacion, në pritje pas derës së dentistit, kur zihet me të shoqen dhe kalon në dhomën tjetër, ose kur ka problem me pagjumësinë. Koha e leximit ceremonial, me një gotë çaji përpara pas darke, duke medituar për jetën, tashmë ka marrë fund. Në të tilla rrethana e ke të vështirë ta përcaktosh një profil të qartë të lexuesit të sotëm, por ama dy gjëra i di mirë: se nuk duhet të jesh as i lodhshëm dhe as i mërzitshëm për të. Dhe ky është një presion jo i vogël për autorin, që duke kërkuar patjetër komunikim me të, të ngushtojë territorin e tij.

Kur shoh mbrapa, nën presionin e lexuesit, unë vetë, s'kam lënë gjë pa provuar: nga reminishenca të përmbysura të soc-realizmit, në hermetizëm, imazhizëm, dhe së fundi në një poezi narrative të përzier me atë të karakterit—një lloj hibridi midis poezisë, prozës dhe filmit. Nuk e di nëse psikologjisja e lexuesit ka qenë e saktë apo e gabuar, por në mënyrën time, ky tip lexuesi kërkon filozofinë në gjërat e thjeshta, retorikën e shikon si një formë imponimi, dhe se shumë gjëra do që t'ia lësh imagjinatës së tij në dorë. Pra, një këpucë për një këmbë dhe jo një këmbë për një këpucë. Lexuesi është ky që është; të mbetet ty për t'iu përshtatur.

Një tjetër sfidë, apo transit i vështirë për shkrimtarin, janë audiencat e mëdha. Është e drejta e natyrshme e çdo shkrimtari, e shprehur apo e pashprehur, të synojë botimin në gjuhët e mëdha, për shkak të tregut, por edhe infrastrukturës promovuese. Natyrisht më të privuar nga fati, janë shkrimtarët që i përkasin gjuhëve të vogla, siç janë gjuhët e Ballkanit, siç është shqipja jonë. Paradoksi historik është që ato gjuhë të krijuara e të mbrojtura me aq sakrifica nga popujt tanë, si formë identiteti, në një realitet tjetër politik, kthehen në pengesë. Në një ese të botuar në vitin 2007 në New Yorker, Milan Kundera shtron pyetjen: "a do ta njihte sot bota Kafkën, nëse ai do të kishte shkruar në gjuhën çeke dhe jo në atë gjermane?" Herta Muller gjithashtu jetoi në Rumani, në një vend të vogël ashtu si edhe Kafka, por po ashtu si Kafka, shkroi në një gjuhë shumë më të madhe, në gjermanisht, dhe ne patëm fatin ta njihnim shumë shpejt. Ka edhe raste të suksesshme të autorëve në gjuhë të vogla, si ai i Isak Bashevis Singerit, por përgjithësisht janë të rralla dhe aksidentale. E përsëris, është çështje fati, një realitet i cili nuk varet prej nesh. Natyrisht diçka mund të rregullohet në të ardhmen me politikat kulturore europiane, ose me politikat lokale, por që gjithsesi merr kohë dhe nuk do të ishte e lehtë.

Por, edhe kur ndonjëri prej nesh arrin të kapërcejë barrierat gjeografike dhe ato gjuhësore, do të përballet me një tjetër sfidë, me një lloj identiteti të gatshëm nacional-kulturor, nacional-historik, me një lloj stereotipi i cili është krijuar pa kontributin e tij individual. Në bazë të këtyre stereotipave, lexuesit kanë pritshmëri të ndryshme prej letërsive të ndryshme: nga anglezët tek bullgarët, nga egjiptianët tek kinezët, e kështu me radhë. Madje nganjëherë kanë pritshmëri të ndryshme edhe në nivel subkulturash, si p.sh., tjetër letërsi presin nga shkrimtarët italianë të kontinentit dhe tjetër nga sicilianët, kur këto subkultura e ushqejnë imagjinatën tonë në mënyra të ndryshme. Unë nuk po them se pritshmëritë e gatshme, stereotipizimet janë doemos një pengesë; nganjëherë disavantazhet historike (si p.sh., kulturat e izoluara) mund të kthehen në avantazhe për shkrimtarët, duke prodhuar sensacion për tregun e librit. Ajo që po përpiqem të them është se dashje pa dashje, ti duhet t'i përshtatesh edhe këtyre pritshmërive. Për shembull e fundit gjë që një lexues evropian pret prej një shkrimtari shqiptar është një histori kozmopolite, komike, për më tepër një histori fantastiko-shkencore, sepse do të ishte njëlloj sikur të blije puro nga Estonia dhe mocarela nga Pakistani. Aq e fortë është kjo çështja e stereotipizimit, saqë më kujtohet një reklamë e ujit të pijshëm që shfaqej rregullisht në televizionet shqiptare, në të cilën nuk mjaftonte që të tregohej fabrika që punonte me teknologji gjermane, por për të rritur besueshmërinë, duhet të dilte edhe inxhinieri gjerman, me pamje dhe me zë, dhe të deklaronte gjermanisht se uji vjen nga burimet e malit. Dhe meqë e tha vetë gjermani, cilësia e ujit është e padiskutueshme.

Më shumë se gjithçka tjetër, letërsia duket një eksportuese, një mbartëse e historisë, por në një mënyrë të këndshme, si ato ilaçet që merren në kapsula, në të cilat maskohet shija e hidhur dhe e pakëndshme. Falë kësaj cilësie, ne kemi mësuar shumë më tepër për historinë e Rusisë prej Tolstoit, apo të Francës prej Balzakut se sa nga tekstet e historisë. Dhe kjo është arsyeja që ai lexues pret prej një shkrimtari shqiptar historinë e komunizmit, mitet, kodet zakonore, qoftë edhe në një version të romantizuar; nga Ballkani në përgjithësi, pret tema që kanë të bëjnë me konfliktet etnike dhe fetare ose së paku, me historinë midis dy luftërave. E kështu me radhë… Ai kërkon diçka që i përmbush kureshtjen e tij historike, dhe historia ofron dramë, pathos, emocion. Dhe stereotipizimi e ndihmon, në kursim kohe dhe energjie.

Kjo është logjika e tregut, të cilit botuesit përpiqen t'i përshtaten, pavarësisht preferencave të tyre. Dhe në vazhdim të kësaj logjike komerciale, autori shpesh prezantohet si "disident", si "i mbijetuar nga Holokausti", "si viktimë e kampeve të punës", "si i përndjekur nga shërbimi sekret", prezantime që zakonisht e bëjnë vetë autorin të skuqet, sepse nuk janë merita estetike, bile as morale në të shumtën e rasteve. Një ilustrim mjaft interesant është ai i Sabinës, personazhit të Kunderës tek "Lehtësia e papërballueshme e qenies" e cila, kur hapi një ekspozitë në ekzil, e skandalizuar nga mënyra se si e kishin prezantuar në katalog, protestoi. Dhe e pyetën: "Mos do të thuash se arti modern nuk është persekutuar gjatë komunizmit?" Dhe ajo i përgjigjet: "Armiku im nuk është komunizmi; armiku im është kiçi."

Dhe s'është se shkrimtari niset me një mision të caktuar. Ai thjesht shkruan për ato që di, ato që njeh, ato që ka provuar. Herta Muller tregohet mjaft e vërtetë në një intervistë në Paris Review kur thotë: "Jo, qëllimi im nuk ka qenë të dëshmoj përndjekjen në komunizëm. Unë shkruaja kur fillova punë në fabrikë, sepse nuk kisha mënyrë tjetër për t'i mbijetuar presionit psikologjik."

Po kaq e prerë tregohet edhe Wislawa Szymborska, një tjetër shkrimtare nga Lindja komuniste: "Jo, absolutisht, në poezinë time nuk ka asgjë politike; unë shkruaj për jetën, njeriun." Dhe natyrisht, kur shkruhet për jetën dhe njeriun, ka vend edhe për politikë; duhet të jesh ose i marrë ose i pandjeshëm për të qenë krejtësisht apolitik, por në emër të politikës që shet, shkrimtarët keqkuptohen ose edhe keqpërdoren nganjëherë, nga propaganda e tregut.

Por, ndërsa ankohemi prej stereotipizimit, a e ushqejmë vetë ne, qoftë edhe pa dashje këtë stereotip? Them se po. Po e nis nga vetja: dy romanet që kam skicuar në mendje, të cilët ndoshta kurrë nuk do t'i shkruaj, të dy fokusohen në periudhën komuniste, edhe pse ideja nuk ka të bëjë aspak me terrorin komunist. Shumë shkrimtarë, bile edhe të brezit tim, edhe pse tashmë kemi konsumuar më shumë se gjysmën e jetës në postkomunizëm, prapë preferojmë t'i referohemi asaj periudhe. Për nostalgji?!! Jo. Sepse kërkojmë medoemos emocione ekstreme? As kjo nuk besoj se është. Sipas meje, ajo periudhë ofronte një realitet unik, një skenografi origjinale, një minimalizëm që e zbërthen njeriun pastër, ku dallohet e mira nga e keqja, preken ndjesitë fondamentale të njeriut. Mund ta krahasosh me një laborator steril, në të cilin mund të bësh çdo lloj eksperimenti. Kurse në të kundërt, vitet e tranzicionit, ose postkomunizmi, ofrojnë një hapësirë pa identitet, shumë të ndjeshme ndaj globalizmit, me absurdin e vet banal, një mishmash që në mënyrë metaforike më kujton fotografinë e një fshatari mbi qerre, me një celular të markës së fundit në dorë.

E fundit, por jo më e pakta, është sfida e shkrimtarit në vendin e tij. Çfarë mund ta habisë lexuesin, me të cilin t'i ndan të njëjtën gjuhë, të njëjtën histori, të njëjtat emocione kolektive, lexuesin që të njeh "dhëmbë e dhëmballë", që të kthejë sytë drejt teje? Sidomos kur duhet të zgjedhë midis teje dhe klasikëve botërorë, në raftet e librarive? Ky është edhe lexuesi më i vështirë për t'u manipuluar, më skeptiku nga të gjithë. Unë sa vjen dhe kam forcuar bindjen, që nëse e kalon testin në vendin tënd, çdo test tjetër është më i kalueshëm. Këtij lloj skepticizmi, i shtohet shpeshherë edhe një dozë nacionalizmi, si në rastin e Kunderës kur patriotët e tij e kritikonin se shkruante letërsi për një audiencë të huaj, apo Pastërnakut me "Doktor Zhivagon"për diskreditim të imazhit të Rusisë, apo bojkoti që i bënë vendasit Akira Kurosavës për shkak se prodhonte filma për një treg të huaj. "Tani - thotë Orhan Pamuk, turqit shqetësohen më tepër për përfaqësimin ndërkombëtar të Turqisë në veprat e mia, se sa për artin tim." Ashtu si edhe për një gol në rrjetë prej skuadrës kombëtare të futbollit, natyrisht që ka diçka të respektuar, romantike, në gjithë këtë ndjeshmëri, por është irracionale dhe e padrejtë që t'ia imponosh të njëjtën ndjeshmëri një shkrimtari. Madje hollë-hollë, nuk është aq irracionale sa ç'duket, por thjesht pragmatike: një imazh i mirë i vendit, na e lehtëson komunikimin me botën të gjithëve.

Nga sa përmenda më sipër, duket sikur të shkruarit letërsi, është thjesht një seri kalkulimesh të lodhshme, ku mbetet shumë pak magji. Në të vërtetë, në çdo kohë, shkrimtarët janë përballur me sfida të tilla, dhe një pjesë e tyre, prapë ia kanë dalë me sukses. Por po e mbyll me një thënie të Heminguejit:

Një miku im, Evan Shipman, më tha njëherë:

"Kemi nevojë për më tepër mister në jetët tona. Gjërat që na mungojnë janë: një shkrimtar pa asnjë ambicie dhe një poezi vërtetë e bukur dhe e pabotuar. Por që, sigurisht, si do të sigurosh ushqimin pastaj...?"